Ölçek Nedir? Harita Bilgisi hakkında bilgiler

Ölçek Nedir? Harita Bilgisi hakkında bilgiler

Harita Bilgisi,Ölçekler

Harita: Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına “Harita” denir.

Haritalardaki Bozulmalar

Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe haritalarda bozulmalar artar. Bunun nedeni kutuplara yaklaştıkça küreselliğin artmasıdır. Bozulma oranı haritası çizilen  alanın büyüklüğü ile doğru orantılı  olarak artar. Bunun nedeni gösterilen alanın büyümesi oranında küreselliğin belirginleşmesidir.

Projeksiyon Tipleri

Projeksiyon: Üzerine bir harita çizilmesi mümkün olacak şekilde paralel ve meridyen ağının perspektif esaslara uygun olarak bir kağıda çizilmesine projeksiyon denir.

Projeksiyon yöntemleri, yuvarlak olan yeryüzünün tamamını veya bir görümünü en az hata ile düzlem üzerine aktarma amacıyla geliştirilmiş yöntemlerdir.

Küresel yüzeyin düzleme aktarılması sırasında ortaya çıkan bozulmalar şunlardır;

• Açılardaki değişmeler (paralel ve meridyen ağı)
• Alanlardaki değişmeler (yüz ölçüm) 
• Uzunluklardaki değişmeler,
• Şekillerdeki değişmeler,
• Yönlerdeki değişmeler,
• Haritalardaki hataları ortadan kaldırmak  mümkün değildir. Ancak  projeksiyonyöntemleri ile en aza indirilebilir.

Konik Projeksiyon: Kürenin çevresine koni şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur. Bu yöntemle çizilmiş haritalarda şekiller bozulur ama alanlar korunur. Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.

Düzlem Projeksiyon : Bir düzlemin kutup noktasına teğet olarak geçirilmesiyle oluşturulan bu çizimde kenar uzunlukları  korunur. Dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çizimlerinde kullanılır. Haritanın orta kısmı gerçeğe yakınken, kenarlara doğru bozulma artar. Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda alan ve biçim bozulmaları fazladır.

Silindirik Projeksiyon: Bu projeksiyonda harita alanı açılmış bir silindir üzerine aktarılır. Bu projeksiyonla çizilen haritalarda ekvator çevresinde doğruya yakın görünümler elde edilirken kutuplara doğru önemli bozulmalar görülür. Silindir projeksiyonla çizilen haritalarda alan bozulur ancak şekil korunur. 

Harita Çizim Yöntemleri

İzohips (Eş Yükselti Eğrisi) Yöntemi

Yeryüzünde deniz seviyesine göre aynı  yükseltiye sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen kapalı  eğrilerle gösterilir. Bu eğrilere  izohips (Eşyükselti) eğrileri denir. En sık kullanılan  yöntemdir. Eğrilerin sık ya  da seyrek olması yüzey şekilleri hakkında bilgi verir. 

Deniz seviyesine göre aynı  derinlikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere ise izobat (eş derinlik)  denir. Kıyı  çizgisi, izohips ile  izobatların kesişme noktalarıdır. İzohips yöntemi haritalarda yer şekillerini gösterme yöntemlerinden en yaygın olanıdır. 

Kabartma Yöntemi

Yer şekillerinin gerçeğe uygun kabartmaları yapılır ve boyanır. Bu haritalarda yatay mesafeyi gösteren ölçek yanında dikey mesafeyi gösteren ikinci ölçek vardır. Bu haritalar yer şekillerinin üç boyutlu ve gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Taşınması  güç ve maliyeti yüksek olduğu için çok kullanılan bir yöntem değildir.

Renklendirme Yöntemi

İzohips yöntemi ile çizilen haritalarda yükselti basamaklarını daha iyi gösterebilmek için, deniz seviyesinden itibaren her yükselti basamağı  belli bir renk ile gösterilir.

0 metrenin altı; Koyu yeşil

0 – 200 m arası; yeşil,

200 – 500 m arası; açık yeşil

500 – 1000 m arası; sarı

1000 – 1500 m arası; turuncu

1500 – 2000 m arası; açık kahverengi,

2000 m üzeri; kahverenginin koyulaşan tonlarıyla gösterilir. 

Kahverengi üzerindeki beyaz renkler kalıcı kar ve buzulları gösterir.

Denizler ise derinliği arttıkça mavinin koyulaşan tonları ile gösterilir.

Tarama Yöntemi

Fazla kullanılmayan bir yöntemdir. Çizgiler eğime paralel olarak uzanır ve yükselti basamaklarını  gösterir. Eğimin fazla olduğu yerlerde çizgiler kısa, sık ve  kalın uzanır.

Eğimin  azaldığı yerlerde ise çizgiler ince, uzun ve  seyrek uzanırlar. Tarama yöntemiyle çizilen haritalar yüzey  şekilleri hakkında genel bir fikir verir.

Gölgelendirme Yöntemi

Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmadığından, yükseltileri tespit etmek ve profil çıkarmak olanaksızdır. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi modern haritacılıkta yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar 

Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin yükselti ve  eğim  gibi özellikleri ve dağ,ova, plato gibi yer şekillerinin dağılışını  gösteren haritalardır. Bir yerin yükseltisi ancak fiziki haritalardan bulunabilir.

İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin siyasî  sınırlarını veya idari birimlerini (bölge, il, ilçe) gösteren haritalardır.

Beşerî ve Ekonomik  Haritalar: Nüfus miktarı, yoğunluğu ve dağılışını, göçleri, tarım ürünleri ve miktarını, sanayi, yeraltı kaynakları, turizm değerleri olan alanların dağılışını gösteren haritalardır.

Özel Haritalar: Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan ve sadece konunun uzmanları  veya ilgilileri tarafından kullanılan haritalardır ve  belirli bir meslek grubuna hitap eder. Jeoloji, Toprak, Ulaşım, Orman haritaları  gibi. Örneğin jeoloji haritası sadece bu işle uğraşan araştırmacılar için gereklidir. 

Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için şu üç temel öğenin olması gereklidir; 

•  Kuşbakışı görünümün olması,
•  Bir ölçek dâhilinde küçültülmesi,
•  Bir düzleme aktarılması,

Ölçek

Bir bölgeyi aynı büyüklüğünce bir A4 kağıdına sığdıramıyacağımız için şeklini küçültmeniz gerekir.  İşte bu küçültme oranına ölçek adı verilir. 

Ölçeğin paydası  büyüdükçe ölçek küçülür. Ölçek küçüldükçe haritanın kapladığı gerçek alan artar, ayrıntı azalır.

Ölçeğin paydası küçüldükçe ölçek büyür. Ölçek büyüdükçe haritanın kapladığı gerçek alan küçülür, ayrıntı artar.

Ölçekler ikiye ayrılır; 

Kesir Ölçek: Gerçek uzunluklar ile harita üzerindeki uzunluklar arasındaki oran kesirli rakamlarla ifade edilmişse bu tip ölçeklere Kesir Ölçek denir. 

Kesir ölçek  bir parçanın kaç eşit parçada küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçekte pay daima sabit olup 1’dir. Değişken paydadır. Kesrin paydası  küçültme oranına eşittir. Pay harita üzerindeki uzunluğu, payda ise arazideki uzunluğu ifade eder.Payın birimi ile paydanın birimi aynıdır.

Çizik Ölçek: Harita  üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarının birdoğru üzerine işaretlenmesiyle oluşturulan ölçeklere Çizik Ölçek  denir. ÇizikÖlçeklerde sıfırın solunda kalan kısım daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır.

Ölçeklerine Göre Haritalar: 

a)Büyük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/200.000’den daha büyük olan haritalardır.

Planlar: Ölçeği 1/20.000’den daha büyük  haritalardır. En ayrıntılı haritalar bunlardır. Şehir imar planları, mühendislik ve kadastro ve yol inşaatlarının yapımında kullanılır.

Topografya Haritaları:  1/20.000 – 1/200.000 arasında ölçeğe sahip haritalarıdır. Kara ve demir yollarının yapımı,  tünel yapımı,  ulaştırma ve sulama işlerin planlanmasında topografya haritalarından yararlanılır. Savaş sırasında da topografya haritalarının büyük önemi vardır. 

Büyük ölçekli haritaların özellikleri;

• Ölçeğin paydası küçüktür,
• Dar alanları gösterir,
• Ayrıntı fazladır,
• Küçültme oranı azdır,
• İzohipsler arasındaki yükselti farkı azdır,
• Bozulma oranı azdır.

Orta Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/200.000-1/500.000 arasındaki haritalardır.

Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Daha çok atlas haritalarında kullanılır. Dünya, kıtalar veya ülkelerin tamamı ya da bir bölümünü gösteren haritalardır.

Küçük ölçekli haritaların özellikleri;

• Ölçeğin paydası büyüktür,
• Geniş alanları gösterir,
• Ayrıntı azdır,
• Küçültme oranı fazladır,
• İzohipsler arasındaki yükselti farkı fazladır,
• Bozulma oranı fazladır.