Halk Edebiyatı Nedir? Hakkında bilgi

Halk Edebiyatı Nedir?

Halk Edebiyatı Kaynağını geleneklerden halkın örf ve adetlerinden alan bir edebiyattır. İslamiyet öncesi sözlü edebiyatın devamı niteliğindedir. Dil, biçim, konular, duyarlılık bakımından halk kültürüne sıkı sıkıya bağlıdır. Edebi zevk, düşünce ve anlatım gücüne ulaşmış aşık ve tekke tarzı sahibi belli eserlerle, malzemesi dile dayalı destan, efsane, halk şiiri, mani, ağıt, türkü, bilmece, masal, halk hikayesi, fıkra, atasözü, deyimler, tekerlemeler gibi anonim ürünlerden oluşur.

Halk Edebiyatı Genel Özellikleri

• Daha yerli olup İslamdan etkilenmiş ancak İran-Arap kültüründen,edebiyatından oldukça uzak kalmış bir edebiyattır.
• Anlatımı daha doğal, saf Türkçe bulunan yabancı sözcüklerin az olduğu bir dil kullanılmıştır.
• Genellikle sözlüdür, yazılı eserlerle de karşılaşırız.
• Bir bölümü anonim, bir bölümünün söyleyeni bellidir.
• Daha çok nazım (şiir) şeklinde kullanılmıştır.
• 7, 8, 11’li hece ölçüsü dikkat çekerken, nazım birimi olarak da dörtlük tercih edilmiştir.
• Yarım uyak ve redif tercih edilmiştir.

Türkü, semai, destan, koşma, ilahi, nefes gibi nazım şekilleri müzik eşliğinde söylenir.

Halk edebiyatı üç ana başlıkta incelenir.

Anonim Halk Edebiyatı

Anonim ismiyle sahibi yazarı belli olmayan ürünlerden oluşur. Başlıca ürünler “mani, ninni, türkü, halk hikayeleri, destan, efsane, masal, atasözü, bilmece” olarak söylenebilir.

Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri

Mani

• Anonimdir, yazarı belli değildir.
• Divan edebiyatındaki karşılığı “tuyuğ”dur.
• Tek dörtlük 7’li hece ölçüsüyle yazılır.
• Asıl söylenmek istenen son iki mısrada söylenir.
• Kafiye düzeni “aaxa” şeklindedir.

Mani Çeşitleri

• Düz (Tam) Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur. En yaygınıdır.
• Kesik Mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı yada anlamsız sözcük grubundan oluşan manidir.
• Cinaslı (Ayaklı) Mani: Kesik manilerde eğer kafiyeler cinaslı ise cinaslı mani denir.
• Yedekli (Artık) Mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen manidir.
• Deyiş (Karşılıklı) Mani: İki kişinin karşılıklı söylediği manidir. Soru yanıt şeklindedir.

Türkü

• Kendine özgü ezgi ile söylenen bir nazım biçimidir.
• Divan edebiyatındaki “şarkı”nın karşılığı sayılabilir.
• Hecenin 7’li, 8’li ve daha çok da 11’li kalıbıyla söylenir.
• Türkülerin kafiye örgüsü genelde şöyledir: “aaab cccb dddb”, “aaabb cccbb dddbb” veya “aaabcc dddbcc eeebcc”.
• İki bölümden oluşur. Birinci bölüm türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür. Buna bent denir.
• İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarat bölümleridir. Bunlara da kavuştak denir.
• Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında kafiyelidir.
• Genelde aşk, tabiat, ayrılık, gurbet, hasret, sevgi ve güzellik gibi konular işlenmiştir.
• Konusu ve şekli devirden devire ve çevreden çevreye değişir. Konu zenginliği vardır.
• Şekil özellikleri bakımından koşmaya benzer. Maniye benzeyen türküler de vardır.
• Genelde anonimdir. Ancak bazı türkülerin sahipleri bellidir.
• Türkülerle şarkılar arasında da benzerlikler vardır. Ancak şarkılar aruzla yazılır.

Ninni

• Çocuğun uyumasının sağlanması ya da ağlamasının durması için, sade bir dille ve hece ölçüsüne göre (7’li, 8‘li) ezgili olarak söylenen ezgili şiirlerdir.
• Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur .
• Özel bir beste ile söylenir. Bu sözler annenin o andaki ruh durumunu yansıtır.
• Ninniler genellikle mani türünde bir dörtlükten meydana gelen bir çeşit türküdür.

Ağıt

• Ağıt, genellikle bir ölümün ya da üzüntü veren bir olayın ardından söylenen halk türküsüdür.
• Doğal afetler, ölüm, hastalık gibi çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili sözlerdir.
• Ağıtın İslamiyet öncesi edebiyattaki adı “sagu”, Divan edebiyatındaki adı ise “mersiye” dir.
• Türkçede 7, 8 ve 10 heceli ağıtlar yaygındır. En çok rastlanılanı 8 hecelilerdir. Gösteri bölümüyle tiyatro, söyleniş biçimiyle şiirseldir.

Aşık Tarzı Halk Edebiyatı

Halk arasında ozanların oluşturduğu din dışı edebiyattır. Halkı hem eğlendirir hemde yerine göre öğüt vererek eğitir. Genellikle din dışı konular işlenir. Aşk, özlem, ölüm, gurbet gibi temalar göze çarpar.

Aşık Tarzı Nazım Biçimleri

Koşma

• Halk edebiyatında en çok tercih edilen biçimdir.
• 11’li hece ölçüsü (6+5-4+4+3) şeklindedir.
• Şair son dörtlüğünde mahlasını veya adını geçirir.
• Uyak düzeni “baba-ccca-ddda…” şeklindedir.
• En çok yarım uyak tercih edildiği görülür.
• Aşk, sevgi, doğa konulu koşmalara güzelleme denir.
• Yiğitlik, kahramanlık konulu koşmalara koçaklama denir.
• Yergi, eleştiri konulu koşmalara taşlama denir.
• Ölüm, trajik konulu koşmalara ağıt denir.
• Güzellemeleriyle Karacaoğlan; taşlamalarıyla Dertli, Ruhsati, Seyrani; koçaklamalarıyla Kayıkçı Kul Mustafa ,Köroğlu, Dadaloğlu; ağıtlarıyla Kağızmanlı Hıfsız dikkat çeker.

Önemli şairleri: Köroğlu, Pir sultan Abdal, Karacaoğlan, Gevheri, Erzurumlu Emrah, Aşık Ömer.

Destan

• Dört dizeli bentlerden oluşan oldukça uzun bir nazım biçimdir.
• Bazı destanlarda dörtlük sayısı 100’den fazladır.
• Hece ölçüsünün 11’li kalıbı dikkat çeker.
• Uyak düzeni “baba-ccca..” şeklindedir.
• Destanın son dörtlüğünde şairin mahlası geçer.

Önemli Şairleri: Kayıkçı Kul Mustafa, Seyrani, Aşık Ömer.

Semai

• Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır.
• Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir.
• Semailerin kendine özgü ezgileri vardır.
• Uyak düzeni “baba-ccca..” şeklindedir.
• Daha çok sevgi, doğa, güzellik konularına rastlarız.

Önemli Şairleri: Erzurumlu Emrah, Karacaoğlan.

Varsağı

• Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türdür.
• Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir.
• Uyak düzeni “baba-ccca..” şeklindedir.
• Varsağı ayıran özelliği yiğitçe söylenmesidir.
• Bre, hey, behey seslenmeleri görülür.

Önemli Şairleri: Dadaloğlu, Karacaoğlan.

Tasavvuf(Tekke)Edebiyatı

Tasavvuf dünya hayatından uzak durarak Allah’a gönülden bağlanma aşkla doldurması esasına dayanan islami bir düşünce akımıdır. Türkistanlı Hoca Ahmet Yesevi Türk tasavvufinin kurucularındandır. Anadoluda 13.’yy dan itibaren güçlü bir tasavvuf (tekke) edebiyatı oluşmuştur.

Tasavvuf(Tekke)Nazım Biçimleri

İlahi

• Din ve tasavvuf konularının işlendiği şiirlerdir.
• Allah’ı övmek ona yalvarmak için yazılır.
• Koşma gibi uyaklanır, 4+4 duraklı sekizli ölçü kullanılır.
• Özel ezgisi vardır.
• En önemli ismi Yunus Emre’dir.

Nefes

• Bektaşi şairlerinin yazdığı şiirlerdir.
• Hz Muhammed ve Hz Ali ile ilgili övgüler yer alır.

Nutuk

• Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir 
• Daha çok Bektaşi tarikatında söylenir.
• Türün en önemli temsilcisi Kaygusuz Abdal’dır.
• Şekil yönüyle koşmaya benzer.

Devriye

• Devir felsefesini ve insanın var oluşunu anlatan şiirlere denir. 
• “Evrendeki canlı cansız her şey Allah’tan gelmiştir, yine Allah’a dönecektir” felsefesi vurgulanır.
• İlahiyle benzerlik gösterir.

Şathiye

• Tasavvuf edebiyatında bir şiir türüdür.
• İlk bakışta dine aykırı gibi görünen, aslında vahdet-i vücud felsefesi ile ilgili bir görüşü dile getiren tasavvufi manzumelere verilen addır.
• Şathiyede şair, şiirlerini alaylı bir ifade ile yazar. Hatta bazı sözleri ilk bakışta anlamsız gibi görünür. Ancak anlamsız gibi görünen bu sözlerin altında derin anlamlar gizlidir.
• Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını alırlar.
• Genelde Bektaşi şairlerinde görülür.
• Yunus Emre, Kaygusuz Abdal gibi şairlerin şathiyeleri vardır.

Tasavvuf Terimleri

• Vahdet-i vücut: Evrende sadece Allah’ın varlığı söz konusudur.
• Tecelli: Allah’ın varlığının diğer varlıklarla, özellikle gönlünü kötülükten, çirkinlikten arındırmış insanda belirgin hale gelmesidir.
• Tarikat: Allah’a varmak yolunda aynı düşüncede olan kimselerin kurduğu topluluktur.
• Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin, tasavvuf tarikatlarının barındığı, eğitim gördükleri yer.
• Pir: Tarikat kurucusu.
• Şeyh: Tarikat kurucusu, tarikatta en yüksek dereceye ulaşmış kişi.
• Derviş: Tarikattaki diğer kişiler o tarikata uyan kimseler.
• Abdal: Gezgin derviş.
• Halife: Tarikat kurucusunun yetki verdiği kişi.

Halk Edebiyatının Önemli Şairleri

Yunus Emre: 13.yy’da Tasavvuf düşünceyi benimseyerek Allah aşkını ve insana sevgisini dile getirmiştir. Tekke edebiyatının en lirik şairidir. Halkın konuştuğu Türkçe’yi edebiyat dili haline getirmiştir. Zaman zaman aruzu kullanarak divan izlenimleri de görülür. Türkçe divan sahibi ilk şairdir.

Hacı Bayram Veli: XIV. ikinci yarısıyla XV. yüzyılın ilk yarısında yaşamış tasavvuf bir şairdir. Bayrammiye tarikatının kurucusudur.

Kaygusuz Abdal: 16.yy’da Softa görüşüyle alay eden özgür düşünceli bir Bektaşi şairidir. Hem hece hemde aruzu kullanmıştır.

Pir Sultan Abdal: 16.yy’da Alevi-Bektaşilerin en ünlüsüdür. Eserlerinde kuru bir öğreticiliğe düşmemiş duygu yoğunluğu da katmıştır.

Köroğlu: 16.yy’da daha çok koçaklama türündeki örnekleri dikkat çekmektedir. Bolu Beyiyle mücadeleleri halk arasında efsaneleşmiştir.

Karacaoğlan: 17.yy’da din dışı konularda yazmış yaşama sevinci, insan ve doğa sevgisini dile getirmiştir. Aşık edebiyatının duygu yönünden en güçlü şairidir.

Gevheri: 17.yy’da aruz ölçüsüyle tanınan Kırımlı bir ozandır.

Dertli: 19.yy’da toplumsal yergi içerikli, softalığı, yobazlığı, eleştiren şiirleriyle tanınan Bolu’lu bir halk ozanıdır.

Dadaloğlu: 19. yy’da Çukurova’da yetişen halk şairidir. Aşk, doğadan ve özellikle de koçaklama türüyle dikkat çeker.

Aşık Veysel: XX. yüzyılı halk şairidir. Sarkışla’da doğup büyümüş, Cumhuriyet’in onuncu yılında Ankara’ya gelerek şiirlerini okumuş bundan sonra ünü yayılmaya başlamıştır. Çocukluğunda geçirdiği çiçek hastalığıyla gözünü kaybeden Aşık Veysel; gezgin bir hayat sürmüş aşktan, doğadan, kardeşlikten, birlikten, barıştan bahseden şiirlerini saz eşliğinde söylemiştir.